„10 lat po śmierci Jerzego Jarockiego wciąż o nim pamiętamy w Teatrze Narodowym – mówi Jan Englert. – Był filarem, na którym oparliśmy repertuar. Pięć premier – inscenizacje utworów Mrożka, Gombrowicza i Słowackiego, które przygotował, stworzyły artystyczny i intelektualny wymiar naszej sceny. Profesor Jarocki był też, co wspominam ze szczególnym wzruszeniem, przywiązany do naszego zespołu. W jednym z ostatnich swoich listów nazwał Teatr Narodowy swoim domem”. 

Jerzy Jarocki we wspomnieniach aktorów Teatru Narodowego. 10 października 2022 roku mija 10 rocznica śmierci wybitnego reżysera. 

◊ Jan Englert

10 lat po śmierci Jerzego Jarockiego wciąż o nim pamiętamy w Teatrze Narodowym. Był filarem, na którym oparliśmy repertuar. Pięć premier – inscenizacje utworów Mrożka, Gombrowicza i Słowackiego, które przygotował, stworzyły artystyczny i intelektualny wymiar naszej sceny. Profesor Jarocki był też, co wspominam ze szczególnym wzruszeniem, przywiązany do naszego zespołu. W jednym z ostatnich swoich listów nazwał Teatr Narodowy swoim domem.

Pamiętamy o Profesorze Jarockim, o wielkości jego pracy twórczej, o niebywale ścisłym, precyzyjnym umyśle i konsekwentnie realizowanych do samego końca zamierzeniach artystycznych. Ta żelazna konsekwencja sprawiała, że był trudny we współpracy. Jest na ten temat mnóstwo opowieści i anegdot. Ale aktorzy, którzy nawet narzekali na niego, gdy tylko pojawiała się propozycja - chętnie z Jarockim pracowali, bo mieli poczucie artyzmu i bezpieczeństwa. Wiedzieli, że zagrają w spektaklu, który będzie miał ręce, nogi, głowę, serce... A więc będzie kompletnym dziełem sztuki. I w którym ich udział z pewnością będzie znaczący.

Sam również jako aktor wiele mu zawdzięczam. Początkowa wzajemna nieufność przy pracy nad Błądzeniem wg Gombrowicza przerodziła się później w pewną zażyłość, nieprzekraczającą nigdy relacji mistrz – czeladnik. Mnie również jak wielu aktorów ćwiczył, ale nigdy nie zaprotestowałem, nigdy nie zrobiłem żadnego gestu sprzeciwu wobec jego decyzji. Starałem się zawsze wykonać jego polecenia. Sądzę, że po kilkunastu takich próbach zaakceptował mnie i rzeczywiście potem miałem z Jarockim fantastyczny kontakt. A relacja między nami miała dodatkowy aspekt: on, wybitny twórca, erudyta, który przez całe życie dogłębnie uprawiał zawód reżysera, i ja w podwójnej roli: aktora i równocześnie pracodawcy. Ten układ urzędniczo-artystyczny był dla mnie dość trudny. Nie będę ukrywał, że dzięki Profesorowi Jarockiemu na początku dyrekcji zrozumiałem, co to jest palpitacja serca. Jednak ostateczny rachunek współpracy był niewątpliwie korzystny dla teatru.

Ze wszystkich moich mistrzów, z którymi się zetknąłem, Jarocki był niewątpliwie najlepiej słuchającym reżyserem. Każde lekkie odchylenie intonacji, i to nie chodziło tylko o dźwięk, tylko o intencje, natychmiast były przez niego wyłapywane. Miał wyczucie takiego rozłożenia rytmów i tempa, żeby podporządkować całą partię tekstu czemuś, co jest w nim najważniejsze. Był mistrzem świata w układaniu aktorskich partytur. Czasami denerwowałem się, bo byłem przekonany, że wszystko robię tak, jak powinno być, a on mówił, że źle! Ale potem, jak się zastanowiłem albo spróbowałem to poprawić, byłem zaskoczony – rzeczywiście miał rację.

W ciągu tych lat, gdy pracował w Teatrze Narodowym, byłem świadkiem jego starzenia się. Jarocki był zbyt inteligentny, żeby nie znać swoich ograniczeń, a jednocześnie nie dopuszczał myśli, że one istnieją. To bardzo dla mnie ciekawe doświadczenie – takie przyglądanie się królowi Lirowi. Najmocniejsze jednak wrażenie robił ostatni rok, w którym bardzo silnie towarzyszyło mu przeczucie końca, a szczególnie ostatnie miesiące. Godził się na to, co we wcześniejszych rozmowach ostro negował, bo zazwyczaj mało było w nim empatii. Jakby oddawał pole. Część pola, nie całe.

Mam wciąż w oczach widok Profesora przechodzącego jezdnię na Wierzbowej i nie zwracającego uwagi na jadące samochody. Było coś wzruszającego w tym zamyślonym, drepczącym człowieku w najkrótszej drodze wiodącej do teatru.

Nie wiem, czy myślał o czymkolwiek innym niż o teatrze.

◊ Anna Seniuk

[Kulka w Kosmosie wg Gombrowicza] to jest bardzo tragiczna postać, mimo że tekst nie daje wprost możliwości zagrania dramatu. Pozornie Kulka mówi błahe rzeczy: o zmianie pościeli, o przyjeździe letników itp. Jarocki potrafi jednak sięgnąć do głębi postaci. Za sprawą tego pozornie błahego tekstu pozwala, żeby widz wykonał wysiłek i w wyniku pauz, a nawet sposobu poruszania się Kulki, wyłuskał głęboko tkwiący tragizm. Rolę Kulki nazywał monologiem o marzeniu i udręce. Pauzy tego monologu to symptomy szaleństwa – myśli oderwane z głębi świadomości. Nie chodziło jednak o granie wprost jej narzekania i marudzenia. Ona pogodziła się z losem, ale w środku pozostała jakaś zadra. (…)

Praca z Jarockim to odkrywanie nowych przestrzeni myślenia, penetrowania nieznanych, nieprzewidywalnych warstw życia postaci. Wszystkie możliwe szpary, pauzy, westchnienia, oddechy muszą być wypełnione. Nie ma tak, że wchodzę, biorę oddech i coś mówię. Już nim wezmę oddech, muszę wszystko wiedzieć, coś się musi wcześniej wydarzyć. Nie ma już chyba reżyserów, którzy są tak wymagający i dogłębni. Tekst powinien być tylko przykrywką do tego, co dzieje się w środku człowieka na wielu poziomach. I nie jest istotne, jakie słowa mówię, tylko jakie sprawy poruszam. Praca z Jarockim to także szansa na poznanie własnych możliwości. On wymaga rzeczy, które w pierwszym momencie wydają się niemożliwe do wykonania. Potrafi odkryć w aktorze pokłady, o których aktor sam nie wie. A że praca z nie zawsze bywa lekka, łatwa i przyjemna, to już zupełnie inna historia.

• „Notatnik Teatralny” 2006, nr 41.

◊ Ewa Wiśniewska

Byliśmy w wielkiej przyjaźni, ale na początku kontaktów, przy Błądzeniu, mieliśmy zatarg. Nie wiedziałem wtedy jeszcze, jak się z nim pracuje, a jestem dość porywczym człowiekiem, wybucham i w sekundę mi to przechodzi. I kiedyś, po jakiejś kolejnej instrukcji Jurka, zupełnie różnej od poprzedniej, przegięłam się przez stół, przy którym siedział, złapałam go za klapy i powiedziałam, że go zabiję, jak jeszcze mi coś takiego powie! Wybuchła awantura, dowiedziałam się od dyrektora, że jestem przyczyną jego zawału. W końcu Jurek zszedł na dół i było wszystko dobrze. Od tego momentu panowała między nami idylla. (…)

Był to już ostatni, co tak poloneza wodził. Nie widzę na horyzoncie tak precyzyjnie myślących reżyserów. Miał mir i poważanie wśród aktorów, bo było wiadomo, że skoro czegoś wymaga, to na pewno wie. Miało się pełne zaufanie do jego myślenia i koncepcji. Oczywiście były nerwy, bo przecież próby przy Błądzeniu trwały po cztery godziny rano i cztery wieczorem. I tak przez kilka miesięcy. Przy Tangu podobnie. Tak jak za dawnych lat, kiedy się poświęcało tylko i wyłącznie pracy w teatrze. Teraz świat się zmienił, aktorzy są zagonieni. (…)

Odbywaliśmy jakieś podróże, na przykład do Krakowa z Tangiem. I przez całą drogę mówił tylko o sztuce: „Ach, przypomniałem sobie, wiesz, jak tam mówisz…”. Cały czas było o tym.

Ciekawe, jaka bym była, gdybyśmy się spotkali o wiele, wiele wcześniej. Może by ulepił ze mnie jakąś inną aktorkę? [Zamyśla się] Ooo! To by była walka! Ale w sensie pozytywnym, nie siłowanie, kto ma rację. Rację miał on, tylko forma, którą chciał narzucić, niekiedy była nie do przyjęcia.

• Elżbieta Konieczna, Jerzy Jarocki. Biografia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2018.

◊ Małgorzata Kożuchowska

Pamiętam inną nietypową sytuację. W 2005 roku w trakcie prób Kosmosu umarł Jan Paweł II. Zawsze był dla mnie bardzo ważną osobą i od początku wiedziałam, że muszę pojechać do Rzymu pożegnać go osobiście. Jestem w próbach Kosmosu, więc muszę z Jarockim to załatwić. Powiedziałam: „Jurek, przepraszam cię, ale przez dwa dni nie mogę być na próbie, bo choćby waliło się i paliło, muszę pojechać do Rzymu. Cokolwiek powiesz, muszę jechać”. Zgodził się: „Rozumiem, o której masz samolot?”. Gdy powiedziałam, że o czternastej, stwierdził: „To na dwie godziny możesz przyjść na próbę”. Przyszłam. Pilnował godziny, żebym się nie zagapiła. W pewnym momencie powiedział: „Ty chyba, Gosiu, musisz już iść”. Wszyscy: Seniuk, Zapasiewicz, Wiśniewska, zamarli. O co chodzi? Jestem już w drzwiach, a on woła: „Gosiu! Skoro już tam będziesz, to pokłoń się od nas wszystkich”. To była jedna z najbardziej szokujących kwestii, jaką usłyszałam z ust Jarockiego.

Gdy lecieliśmy z Kosmosem z Izraela, siedzieliśmy blisko siebie, dzieliło nas tylko przejście. Była noc. Rozmawialiśmy o wierze. Zapytałam go: „Jurek, ty naprawdę nie wierzysz, że po śmierci jest jakieś życie, jest jakiś świat, że coś tam jest?”. Po długiej przerwie powiedział: „Niestety, nie ma na to żadnych dowodów”.

Ale nie wiem, jak to z nim było do końca. W końcówce Kosmosu jednak doszło do odgórnej ingerencji. Czasami tak w teatrze się zastanawiamy, czy oni tam z Mrożkiem prowadzą poważne rozmowy, czy dalej się kłócą… (…)

Potem, gdy już pracowałam bez niego, bardzo dotkliwie to odczuwałam. Brakowało mi poczucia bezpieczeństwa, które on dawał. Wiedziałam, że u Jurka nie ma złych ról, że to jest niemożliwe. Niektórzy, pracując z nim, stawali okoniem. Rozumiem ich potrzebę własnej autonomii, ale sądzę, że akurat w jego przypadku to nie było najmądrzejsze, że jednak więcej się traciło, niż zyskiwało. Wszyscy mieliśmy przecież świadomość, że zostało już mniej niż więcej czasu. Wydawało się, że Błądzenie jest już jego testamentem. I jak się dowiadywaliśmy o jakiejś kolejnej produkcji, myśleliśmy: „O Jezu! Jak by było cudownie, żeby w tym być!”.

• Elżbieta Konieczna, Jerzy Jarocki. Biografia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2018.