The Seat of the National Theatre

Teatr Narodowy zainaugurował swoja dzialalnosc 19 listopada 1765 roku przedstawieniem komedii Natręci Józefa Bielawskiego. Teatr nie miał własnej siedziby. Działał wraz z innymi zespołami w tak zwanej Operalni u zbiegu dzisiejszych ulic Marszałkowskiej i Królewskiej w Warszawie.

Zespół występował w Operalni tylko przez dwa sezony (1765–1767), jego działalność przerwały wydarzenia w kraju: konfederacja barska i pierwszy zabór. Wznowienie przedstawień było możliwe dopiero w roku 1774, dzięki uchwaleniu monopolu teatralnego. Teatr stracił status teatru nadwornego, jego dalsze burzliwe dzieje związane były z osobami kolejnych antreprenerów i zmianami siedziby.

Przez pewien czas zespół występował w oficynie Pałacu Radziwiłłowskiego (dziś jest tam Pałac Prezydencki) na Krakowskim Przedmieściu.

W 1779 roku otwarto specjalnie dla niego oddzielny gmach przy Placu Krasińskich, w miejscu, gdzie dzisiaj wznosi się budynek Sądu Najwyższego. Tam Teatr Narodowy zyskał pierwszą stałą siedzibę na ponad pół wieku -tego typu stabilność była jednym z czynników rozwoju narodowej sceny, zyskującej prestiż zwłaszcza w okresie kolejnych dyrekcji Wojciecha Bogusławskiego.

Wobec konieczności prowadzenia w budynku przy Placu Krasińskich coraz częstszych remontów, w roku 1825 rozpoczęto na koszt miasta budowę nowej siedziby teatru, zaprojektowanej przez Antonia Corazziego. Miał to być duży, reprezentacyjny gmach, przeznaczony na przedstawienia dramatyczne, muzyczne i baletowe, budowany przy ówczesnym placu Marywilskim (dziś Teatralnym). Kamień węgielny został położony 19 listopada 1825 roku, w sześćdziesiątą rocznicę powstania Teatru Narodowego, w obecności rządu, wszystkich aktorów oraz tłumu publiczności. W 1829 otwarto drugą scenę Narodowego w sali widowiskowej gmachu Towarzystwa Dobroczynności przy Krakowskim Przedmieściu (odbudowany po II wojnie światowej stoi do dziś, na jego fasadzie widnieje charakterystyczny napis „Res sacra miser”). Scenę nazwano Teatrem Rozmaitości.

Niestety, budowa głównego gmachu posuwała się powoli, w 1827 roku zostały ukończone zaledwie fundamenty. Po wybuchu powstania listopadowego budynek posłużył za magazyn zbożowy, a następnie został zajęty przez wojska rosyjskie. Po upadku powstania na frontonie nie mogło pojawić się słowo "Narodowy", władze rosyjskie zdecydowały o nadaniu nowej nazwy: Teatr Wielki. Okazały gmach wyposażony był w cztery kondygnacje lóż, galerie z paradyzem oraz parter z krzesłami. Teatr Wielki otwarto Cyrulikiem sewilskim, 24 lutego 1833 roku.  

Występujące w Teatrze Wielkim zespoły Opery, Baletu, Dramatu, Operetki i Farsy rozrosły się w olbrzymi koncern (o nazwie Teatry Warszawskie, a następnie Warszawskie Teatry Rządowe), który aż do 1915 roku był zarządzany przez carskich urzęników.

Od 1833 roku w Salach Redutowych Teatru Wielkiego zorganizowano drugie Rozmaitości. Po trzech latach Rozmaitości otrzymały swoją kolejną, już ostateczną siedzibę, w zachodnim skrzydle Teatru Wielkiego, z głównym wejściem od ulicy Wierzbowej. Choć repertuar dramatyczny wystawiano na obu scenach, zespół dramatu najmocniej związał się z tą salą calego „teatrowiska”. Teatr Narodowy zajmuje tę siedzibę po dziś dzień.

W Rozmaitościach widownia początkowo liczyła 1000 miejsc. Teatr był ciasny, słabo wentylowany. Pierwszy pożar wybuchł tu w 1883, na szczęście, w momencie gdy teatr nie pracował. Odbudowa trwała niewiele ponad pół roku. Poszerzono korytarze i wejście główne umieszczono od strony Placu.

Kolejny pożar w Rozmaitościach przydarzył się 2 listopada 1919 roku, w niespełna rok po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i symbolicznie zakończył epokę Teatrów Rządowych. Zespół przez parę lat grał w drewnianym budynku Teatru Letniego w Ogrodzie Saskim.  W Salach Redutowych z kolei zaczęła działać reformatorska Reduta, która pod kierunkiem Juliusza Osterwy realizowała polski repertuar i kształciła w nowatorski sposób zespół teatru. Rownolegle trwała odbudowa dawnych Rozmaitości. Po pięciu latach gmach otwarto 3 października 1924 roku już jako Teatr Narodowy. Nie był on jednak teatrem państwowym. Prowadzony był przez władze miejskie; kiedy zaś ten mecenat załamał się w wyniku kryzysu gospodarczego, po okresie perypetii scena weszła w latach trzydziestych w skład kolejnego koncernu – Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej, działającego w systemie partnerstwa publiczno-prywatnego.

W 1928 roku w Salach Redutowych Teatru Wielkiego utworzono kameralną scenę Narodowego, którą nazwano Teatrem Nowym. W takim kształcie Narodowy przetrwał aż do wybuchu II wojny swiatowej.

Teatr spłonął częściowo podczas bombardowań we wrześniu 1939 roku, doszczętnie zaś – w czasie planowej akcji burzenia Warszawy, przeprowadzonej przez nazistów po upadku Powstania Warszawskiego jesienią 1944 roku. Po wojnie Teatr Narodowy odbudowano stosunkowo szybko siłami wojska. Pierwsza powojenna premiera miala miejsce 13 grudnia 1949 roku.

Kilka dekad później, w marcu 1985 roku, na skutek zwarcia w instalacji elektrycznej Teatr Narodowy spalił się już po raz piąty w swej historii. Tym razem, wobec głębokiego wyniszczenia gospodarczego w czasie stanu wojennego, odbudowa teatru trwała długie jedenaście lat. Przez część tego okresu teatr korzystał z tymczasowej siedziby Teatru na Woli. Po transformacji ustrojowej w 1989 roku jego zespół rozwiązano, całość przybrała zaś kształt Instytutu Teatru Narodowego, który z jednej strony prowadził prace związane z rekonstrukcją swej siedziby, z drugiej zaś – produkował spektakle i organizował występy grup obcych na ocalałej scenie Teatru Małego.

Odrodzenie Teatru nastapilo 19 listopada 1997 roku kiedy Narodowy wznowił działalność w swojej siedzibie uroczystą premierą Nocy Listopadowej Wyspiańskiego w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego, nowego dyrektora artystycznego.

W trakcie odbudowy, budynek w prawym skrzydle „teatrowiska” uzupełniono nowo wzniesionym gmachem po przeciwnej stronie ulicy Wierzbowej, gdzie znalazły się warsztaty oraz mała scena teatru - tzw. scena przy Wierzbowej. Na potrzeby nowo powstających sztuk adaptowano rzadko używane studio nagrań orkiestrowych otwierając w budynku przy Wierzbowej nową scenę Studio. Razem z Teatrem Małym, gdzie wciąż toczyła się działalność impresaryjna, Teatr Narodowy miał odtąd dla swoich premier i przedstawień cztery sceny. 

W 2009 roku Narodowy stracił scenę Teatru Malego. Nowy właściciel jego siedziby, chcąc ją zburzyć, wymówił dzierżawę sali teatralnej w podziemiach budynku. W ten sposób, po trzydziestu sześciu latach, przestała istnieć zasłużona scena; jej pożegnaniem stało się przedstawienie Chłopców z Placu Broni według Ferenca Molnára w reż.Michala Zadary.

Obecnie, po 250 latach od utworzenia Teatru Narodowego, Teatr rezyduje w swojej historycznej siedzibie przy Placu Teatralnym, dysponując w sumie trzema scenami: Salą im.Bogusławskiego, Sceną przy Wierzbowej i Teatrem Studio.